भाग २ – AI चे प्रकार

▶️ ⏸️

00:00 / --:--

कृत्रिम बुद्धिमत्ता म्हणजे केवळ एकच विशिष्ट प्रणाली नव्हे, तर एक व्यापक तंत्रज्ञान क्षेत्र आहे ज्यामध्ये वेगवेगळ्या पद्धतीने कार्य करणाऱ्या प्रणालींचा समावेश होतो.
या प्रणाली वेगवेगळ्या क्षमतांनुसार आणि कार्यपद्धतीनुसार वर्गीकृत केल्या जातात, जे आपल्याला AI च्या विविध शक्यता आणि मर्यादा समजून घेण्यासाठी उपयुक्त ठरते.

📊 क्षमतेनुसार AI चे प्रकार (Based on Capabilities)

1. नॅरो AI (Narrow AI)

नॅरो AI किंवा Weak AI ही आजच्या घडीला सर्वाधिक वापरली जाणारी AI प्रणाली आहे.

• वैशिष्ट्ये: एकाच विशिष्ट कार्यासाठी प्रशिक्षित असते. हे AI त्या कार्यात अत्यंत कार्यक्षम असते, परंतु इतर कोणतीही कामे करू शकत नाही.
• वास्तविक वापर: होय – हेच AI आपण आज स्मार्टफोन, ब्राउझर, अ‍ॅप्स आणि सर्च इंजिनमध्ये पाहतो.

उदाहरणे:

1. Google Translate – भाषांतरासाठी
2. Netflix/Amazon Recommendations – वैयक्तिक शिफारसींसाठी
3. Siri, Alexa – आवाजावर आधारित सहाय्यक

मर्यादा:

• स्वायत्त निर्णय क्षमता मर्यादित असते.
• पलीकडचे विचार किंवा संदर्भ समजणे शक्य नाही.

2. जनरल AI (General AI)

जनरल AI, ज्याला Strong AI देखील म्हणतात, ही AI ची एक अशी संकल्पना आहे जी मानवासारखे सर्वसामान्य विचार करू शकते.

• वैशिष्ट्ये: बहुविध परिस्थितीमध्ये समजून घेऊन निर्णय घेण्याची क्षमता.
• स्थिती: सध्या संकल्पनात्मक आणि संशोधनाच्या टप्प्यावर आहे.
• उदाहरणे: Chappie, Ex Machina, Her सारख्या Sci-Fi चित्रपटांतील पात्रे.
• भविष्यकाळात General AI मानवाच्या बुद्धिमत्तेला बरोबरीचा किंवा त्याहीपलीकडचा पर्याय देऊ शकेल.

3. सुपर AI (Super AI)

सुपर AI म्हणजे एक अशी कल्पना जिथे AI मानवी क्षमतेपेक्षा अधिक सर्जनशील, बुद्धिमान आणि आत्मजाणीव असलेली प्रणाली असेल.

• वैशिष्ट्ये: भावनिक समज, आत्मचिंतन, स्वनिर्णय क्षमता.
• शक्ती: विज्ञान, कला, तत्वज्ञान या क्षेत्रातही अत्युच्च योगदान देण्याची क्षमता.
• सध्याची स्तिती: पूर्णपणे सैद्धांतिक, अद्याप अस्तित्वात नाही.

🧠 कार्यपद्धतीनुसार AI चे प्रकार (Based on Functionality)

1. Reactive Machines (प्रतिक्रियाशील यंत्रणा)

• स्वभाव: केवळ वर्तमान परिस्थितीवर आधारित निर्णय घेते. कोणतीही पूर्वस्मृती नसते.
• उदाहरण: IBM Deep Blue – शतरंज विजेता संगणक. विरोधकाच्या चालीवर प्रतिक्रिया देतो, परंतु पूर्वीचा अनुभव लक्षात घेत नाही.

2. Limited Memory (मर्यादित स्मृती)

• स्वभाव: अल्पकालीन माहिती लक्षात ठेवून निर्णय घेते.
• उदाहरण: Self-driving cars – समोरची वाहतूक, सिग्नल्स, रस्त्याची स्थिती यावरून निर्णय घेतात.

3. Theory of Mind (मनाचा सिद्धांत)

• स्वभाव: इतर व्यक्तींच्या भावना, हेतू, आणि विचार समजण्याची क्षमता.
• स्थिती: केवळ संशोधनाच्या सुरुवातीच्या टप्प्यावर आहे.
• अर्ज: मानवी संवाद अधिक नैसर्गिक आणि सहानुभूतीपूर्वक बनवण्यासाठी उपयुक्त.

4. Self-Aware AI (स्व-जाणीव असलेली AI)

• स्वभाव: स्वतःच्या अस्तित्वाची, क्षमतेची आणि भावनांची जाणीव असलेली प्रणाली.
• स्थिती: पूर्णतः काल्पनिक आणि भविष्यकाळात साकार होण्याची शक्यता.

📌 तुलना सारांश

प्रकार	सध्याची स्थिती	उदाहरणे
Narrow AI	वापरात	Siri, Google Translate
General AI	संशोधनात	Sci-fi चित्रपटांतील पात्रे
Super AI	सैद्धांतिक	सर्जनशील कल्पना
Reactive Machines	अस्तित्वात	IBM Deep Blue
Limited Memory	वापरात	Self-driving Cars
Theory of Mind	संशोधनात	मानसिक/भावनिक संवाद प्रणाली
Self-Aware AI	भविष्यकाळात	पूर्ण आत्मजाणीव असलेली यंत्रणा

🎯 निष्कर्ष

AI चे विविध प्रकार हे या तंत्रज्ञानाची उंची, मर्यादा, आणि भविष्यातील दिशांचा आरसाच आहेत.
आज आपण प्रामुख्याने नॅरो AI चा उपयोग करतो, परंतु जनरल AI आणि सुपर AI ही मानवाच्या सहकार्याने किंवा स्वावलंबीपणाने भविष्याला आकार देऊ शकतात.

👉 पुढचा अध्याय वाचा: भाग ३ – AI चा इतिहास